Szkoła Podstawowa w Gwoźnicy Górnej
im. Juliana Przybosia

Poeta i eseista. Urodził się 5 marca 1901 w Gwoźnicy, zmarł 6 października 1970 w Warszawie.

Od 1912 uczył się w rzeszowskim gimnazjum, debiutował w 1917 sonetem Wschód słońca ogłoszonym anonimowo w tajnym uczniowskim pisemku "Zaranie". W 1918 wstąpił do konspiracyjnego kółka samokształceniowego wchodzącego w skład Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Brał udział w akcjach sabotażowych i dywersyjnych, uczestniczył w walkach z Ukraińcami o Lwów, został ranny w bitwie pod Sokolnikami, w 1919 otrzymał honorową odznakę "Orląt Lwowskich". Zdał maturę w 1920, uczestniczył jako ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej. Jesienią 1920 podjął studia polonistyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1921 reaktywował wraz z bratem, Stefanem Przybosiem, Koło Literacko-Artystyczne, przekształcone wkrótce na Klub Artystyczny "Dionizy", pod którego egidą ukazał się w 1922 alamanach "Hiperbola", zawierający cztery wiersze Przybosia. W 1922 należał do grupy krakowskich poetów "negatywistów", w tym samym roku ogłosił w "Skamandrze" wiersz Cieśla, który uważał za swój właściwy debiut.

W 1923 ukończył studia (bez dyplomu) i rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum - pracował w Sokalu (1923-1925), Chrzanowie (1925-1927) oraz, po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, w Cieszynie (1927-1939). Przystąpił do lewicowej grupy "F 24" skupionej wokół Alamanachu Frontu 24 ("Alamanachu Nowej Sztuki"). W 1923 poznał Tadeusza Peipera i podjął współpracę ze "Zwrotnicą", programowym organem Awangardy Krakowskiej. W latach 1925-1927 uczestniczył w redagowaniu drugiej serii "Zwrotnicy", na której łamach opublikował ważne artykuły programowe i polemiczne. Twórczość literacką publikował m.in. w "Kurierze Literacko-Naukowym"(1925-1926, 1939), "Głosie Literackim" (1928-1930), "Europie" (1929-1930), cieszyńskim kwartalniku "Zaranie Śląskie" (1929-1938 z przerwami, 1929-1932 w składzie redakcji). W latach 1928-1930 współpracował z wydawanym w Paryżu pismem "L'Art Contemporain - Sztuka współczesna" redagowanym w Paryżu przez J. Brzękowskiego i W. Chodasiewicz-Grabowską. W latach 1930-1935 należał do łódzkiej grupy "a.r." ("artystów rewolucyjnych" lub "artystów radykalnych"), w latach 1931-33 redagował wraz z Jalu Kurkiem czasopismo awangardy literackiej "Linia". Od 1933 patronował działalności młodych pisarzy związanych z pismem "Nasz wyraz". W latach 1937-1939 przebywał w Paryżu, podróżował po Francji, Belgii i Włoszech. Poezje, artykuły z dziedziny teorii literatury i sztuk plastycznych publikował w "Drodze" (1933-1935), "Pionie" (1934-1938), "Kamenie" (1934-1935, 1937-1939), "Miesięczniku Literatury i Sztuki" (1935-1936), "Okolicy Poetów" (1935-1936), "Czasie" (1936-1939), "Naszym wyrazie" (1938-1939).

Wybuch wojny zastał go na Zaolziu, w październiku 1939 znalazł się we Lwowie, w grudniu podjął pracę bibliotekarza w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich. W 1940 wchodził w skład Komitetu Mickiewiczowskiego organizującego na Ukrainie obchody 85. rocznicy śmierci poety, we wrześniu 1940 został członkiem Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. W 1941 znajdował się w kolegium redakcyjnym "Alamanachu Literackiego" i "Nowych Widnokręgów". Po zajęciu Lwowa przez Niemców przez krótki czas pracował jako robotnik w ogrodach miejskich. W 1941 aresztowany przez gestapo pod zarzutem współpracy z NKWD, został zwolniony z braku dowodów. Opuścił Lwów i osiadł w rodzinnej Gwoźnicy, gdzie do końca okupacji utrzymywał się z pracy na roli, kolportując swoje utwory w formie zbiorków rękopiśmiennych lub wydań konspiracyjnych. Po wyzwoleniu Rzeszowa w sierpniu 1944 pełnił funkcję Kierownika Wydziału Informacji i Propagandy Urzędu Wojewódzkiego. We wrześniu 1944 przybył do Lublina, został członkiem Krajowej Rady Narodowej (KRN), później następcą przewodniczącego Komisji Oświaty przy KRN. Pełnił funkcję pierwszego prezesa reaktywowanego Związku Zawodowego Literatów Polskich (później, w 1948 i 1963 wiceprezesa ZG ZZLP i ZLP). Był wśród założycieli Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik", w składzie kolegium redakcyjnego tygodnika "Odrodzenie", z którym w styczniu 1945 przenosi się do Krakowa. Od 1945 był członkiem PPR (od 1949 PZPR). Wiersze, artykuły, przekłady z poezji francuskiej i niemieckiej publikował w "Odrodzeniu" (1944-1950), "Kuźnicy" (1945-1947), "Twórczości" (1945-1968 z przerwami). Od 1947 do 1951 przebywał w Szwajcarii jako poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny PRL.

Po powrocie do kraju do 1955 był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Wiersze, artykuły i recenzje literackie publikował w "Nowej Kulturze" (1952-1962 z przerwami), "Życiu Literackim" (1952-1959, 1962-1969), "Dialogu" (1956-1957, 1963). W 1955 przeniósł się do Warszawy i znalazł się w składzie redakcji tygodnika "Przegląd Kulturalny". W 1958 wystąpił z PZPR na znak protestu przeciwko zgładzeniu Imre Nagy'a. W 1964 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za całokształt twórczości literackiej. W latach 1965-1967 był zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika "Poezja", w 1968 w zespole redakcyjnym "Miesięcznika Literackiego". W 1966 został wiceprezesem PEN Clubu. Wiersze i prozę drukował m.in. w "Argumentach" (1959-1962), "Kamenie" (1960-1964), "Współczesności" (1961-1970 z przerwami), "Kulturze" (1963-1967), "Tygodniku Kulturalnym" (1964-1970 z przerwami), "Życiu Warszawy" (1967, 1969), "Nowych Książkach" (1967-1968, 1970). W 1969 na skutek pogorszenia zdrowia przeniósł się do Domu Pracy Twórczej w Oborach. Pochowany w Gwoźnicy.

Pierwsze dwa tomy wierszy Przybosia, Śruby i Oburącz, wyrażały programową pochwałę nowoczesności, wezwanie do zbiorowego wysiłku, przedstawiały bohaterów nowej cywilizacji. Własną rolę w wysiłku zbiorowości określał poeta jako aktywnego robotnika, który pracuje nad słowem. Z nowoczesnej techniki pragnął wywieść nową poetykę, opierając ją na zasadach ekonomii i funkcjonalizmu, z czym łączyło się odejście od tradycyjnego metrum, wzmożona eliptyczność i metaforyczność oraz obecność charakterystycznych motywów wyobraźni poetyckiej: koła, prądu, rozruchu.

Tomy Sponad i W głąb las zapoczątkowały jego dojrzałą twórczość. Nastąpił w niej zwrot od cywilizacji wielkomiejskiej ku przyrodzie, krajobrazowi i erotyce. Podmiot zaczął przeciwstawiać swą wolę twórczą otaczającemu światu, czemu służyła tzw. figura kreacyjna, ukazująca przedmioty jak gdyby tworzone dzięki wysiłkowi podmiotu w procesie wizualnej percepcji. Dynamizm zewnętrzny przekształcił się w dynamizm wewnętrzny, powtarzał się motyw koła widnokręgu, zwłaszcza jego rozruchu podejmowanego wysiłkiem człowieka, siłą słowa i pracą wyobraźni. Zasada funkcjonalizmu prowadziła do wykorzystania wieloznaczności wyrazów, język stawał się skondensowany i skompresowany w myśl maksymy "maksimum aluzji wyobrażeniowych w minimum słów".

W zbiorze Równanie serca dołączyły się problemy społeczne: solidarność ze światem walczących, poczucie odmienności własnego losu i przekonanie o nieuchronnej zagładzie istniejącego porządku. W tym samym tomie zawarł poeta cykl wierszy związanych z Paryżem, wśród których było jedno z najbardziej znanych arcydzieł Przybosia, genialny przykład zamiany architektury na poezję - wiersz Notre-Dame.

W tomikach z lat trzydziestych ukształtował się ostatecznie styl poetycki Przybosia oparty na elipsie i metaforze, najczęściej niewyobrażalnej. Charakterystyczną właściwością tego stylu stała się też tzw. figura eksplozywna, ukazująca tkwiącą potencjalnie w przedmiotach i zjawiskach energię.Jego pozycję utrwaliły zbiory Póki my żyjemy i Miejsce na ziemi będące manifestacją wewnętrznej niezależności człowieka i artysty wobec kataklizmu wojny.

W latach powojennych nastąpiło częściowe przejście do nowej poetyki, wyrażające się w dążeniu do większej komunikatywności, w zmianie postawy podmiotu z buntowniczej na akceptującą i pouczającą, a także w nawrocie do tematyki pracy. W późnej twórczości objętej zbiorami (od tomu Narzędzie ze światła) ważny stał się temat własnej tożsamości i odrębności, rozwijany na tle wspomnień z dzieciństwa i w aktualnych polemikach wierszem, powtarzały się motywy lotu, światła, koła oraz kontynuacje stałych cykli lirycznych (motywy wiosny i paryskiej katedry Notre-Dame).

Aktywności poetyckiej Przybosia towarzyszyły artykuły i eseje dotyczące problemów liryki i innych dziedzin sztuki (zwłaszcza plastyki), komentarze do własnej twórczości, wystąpienia polemiczne. W okresie międzywojennym formułował hasła funkcjonalizmu, rozwijał kategorie obrazu i wizji. Po wojnie zajął się głównie uzasadnieniem nowatorstwa w sztuce, próbując jednocześnie reinterpretować pewne wątki tradycji kulturowej, zwłaszcza romantycznej (zbiór Czytając Mickiewicza). Interesował się folklorem (opracował antologię polskiej pieśni ludowej Jabłoneczka 1953), brał czynny udział w życiu literackim (jego Oda do turpistów z 1962 wywołała gwałtowną polemikę Grochowiaka i innych, przyczyniając się do utrwalenia terminu "turpizm" i dokładniejszego samookreślenia się Grochowiaka i skupionych wokół niego twórców). Był tłumaczem z kilku języków zachodnioeuropejskich i słowiańskich, przełożył m.in. poezję Majakowskiego i Rilkego.

Wiersze poety - link do pliku